Angelu ahurra

Gaur bezalako egun batez jaio zen Salvador Espriu poeta katalana, 1913an. Poemak, antzezlanak eta eleberriak idatzi zituen, eta bere lan ugarien artean El cementiri de Sinera, El caminant i el mur edota La pell de brau nabarmen daitezke. Hainbat literatura-sari eta ohore jaso zituen bizitzan zehar. Literaturako Nobel Sarirako hautagaia izan zen behin baino gehiagotan eta Idazle Kataluniarren Elkartearen sortzailea izan zen. 

Euskaraz hainbat itzulpen eta bertsio ezagutu ditu. 1965ean Jose Antonio Loidik haren Assaig de cantic en el temple poema itzuli zuen Olerti aldizkarian. 

Urte bete geroago Juan San Martinen Sinerako liburua ekarri zuen euskarara (Egan). Eta 1980-83 bitartean Zezen larrua itzuli zuen Egan aldizkarirako.  

Jose Mari Pastorrek, Joakin Balentziak eta Koldo Izagirrek ere itzuli dituzte haren zenbait poema. 

1997an Zenbait poeta katalan antologia kaleratu zuen Ibaizabalek, Gerardo Markuletaren itzulpenarekin. Tartean, noski, Salvador Espriuren hainbat poema. 

2013an, berriz, Aritz Galarragak poema sorta bat itzuli zuen armiarma webgunerako. 

Itzulpen horiek guztietatik hauatketa bat egin dugu, Espriuren efemeridea gogora ekartzeko eta poeta katalan handia omentzeko. 

 

 XI

 

Taupada ahulez dabil denboraren

bihotza eta barruan izenordeen

tranpa hertsira gidatuz garamatza

Gu noizbait gara zu,

kasik behinerez bera eta beti ni,

pausarik gabe berresaneratzen didate

presondegiko lehen hitza.

Eta igarotzen gara zubi soilez elkargana

begirada hotz izugarri honen

begi huts geldi batzutatik,

lerroz jarriak ezer-ezaren aurrekaldean,

gauaren azken iturria

itotzea bukaten den artean

eta ur tanto bat ere ez zaio jario

Sepharad-eko ezpain lehorreri.

​​​​​​​

                         Zezen larrua (Egan, 1983-1986. itzultzailea: Juan San Martin)

 

 Anitz dira gizonak eta anitz mintzairak

 

Anitz dira gizonak eta anitz mintzairak

eta izen asko egokitu zaizkio maitasun bakar bati.

 

Zilar-zahar hauskorra arrats geldi da

soroen gaineko argitasunean.

Lurrak, hamaika belarri fineko lakioez,

aireko ahaireen xoriak harrapatu.

 

Bai, uler ezazu eta zeure egin, halaber,

olibondoetatik,

haizearen ahots giltzapetuaren egia goren eta apala:

«Anitz dira mintzairak eta anitz gizonak,

eta izen asko egokituko zaizkio maitasun bakar bati».

 

                          Zenbait poeta katalan (Ibaizabal, 1997. Itzultzailea: Gerardo Markuleta) 

  

​​​​​​​

Ez zen ulertzen gauaren kantua

 

Ez zen ulertzen gauaren kantua,

hain ziren hitzak garbiak.

 

«Urre kondar batzuen truke saltzeko bat zatoz

etxea jaso zenuen orube antigualekoa.

Seme-alabei ezartzen dizkiezu, jaun-andre nahi baitituzu,

hizkuntza arrotzeko sukalki garratzak.

Beti lurrera atxikia, musturra

hondakinetan uxarretan zorrozten da.

Egunero-egunero maitasunak bizkarrean jotzen zaitu,

eta txistuka aritzeko leku esaneko bihurtu.

Plazerrez kurrinka eta umil makurtzen zara

zigorraren eta irain zantarren pean».

 

Itsaso hartatik zetorren ezin neka daitekeen

sumin-ahots baten kantu latza.

Hegan egin zuen oso urrutitik, hego

zabal-irekitako zapelaitz baten gisan.

Luzaro sartzen zen bost zuhaitzeko

jardinaren abaroan.

 

                         Zenbait poeta katalan (Ibaizabal, 1997. Itzultzailea: Gerardo Markuleta) 

 

Haizea

 

Sentitzen duzu haizea nola

iristen den

sagastitik

leihoraino?

Sartu egin nahi du.

 

Zaldiak irrintzi dagi

gauaren barruan.

Zakurrek zaunka dagiote

ibiltari arraro baten

itzalari.

 

Haizeak begiratu gaitu

begi hustuekin

eta atea jotzen du orain:

sartu egin nahi du.

 

Triste, oso geldi

sutondoan, pasatzen ditugu

hil-beilaren

ordu geldook.

 

Haizea blai zetorren

ibaian ibili beharrez.

Lasaituko balitz,

utziko genioke

gustura

gurekin batera esertzen

sutondoan.

 

                     (armiarma. eus, 2013. Itzultzailea: Aritz Galarraga)

 

Abesti bihoztun bat entzun nahiz

 

Milaka urteko atsoa,

ahazten naiz iraganaz.

Gaurko egunak balio du,

are gehiago biharkoak.

 

Hiru alaba zauritu dira

oilarraren ezproiez.

Lauren odolarekin puzten dira

lehertzeko zorian

sitsez betetako lehoi baten

arkakuso xurgatzaileak.

 

Nire ondasun guztiak, zatituta,

ikusten ditut arrotzen eskuetan.

Lapurreten kalteak

behar ditut erauzi.

 

Urteak dauzkat baina indartsua naiz

eta prest nago

batzeko alabak

nire autoritatepean.

 

Orain zutitu eta agintzen dut:

«Libra zaitezte betiko

etsai animaliengandik,

haiek suntsitzen saiatu.

 

Nire hizkuntza bakarrik,

mendiek hautsitako

haran itxietaraino,

sagastietako haizeetara.

Bera eta emango dituen legeak,

gure hirietan.

Biltzen dut herri zaharra

Estatu burujabean.»

 

Ametsezko argien sukarraldia

begi zelatarietan.

Euri mehe jarraituko

zeruaren murmurioa. Zelaiak

blai eginda. Iturri eta ibaien

ur finak. Soroak.

Ozta harrotzen den hegorik,

haizerik artasoroan.

Ondo marraztutako errai argiak,

lur txikia bakean.

Txikia dela jakinik,

itsasora zabaltzen ditu ateak.

 

                     (armiarma. eus, 2013. Itzultzailea: Aritz Galarraga)

 

https://www.rtve.es/play/videos/imprescindibles/imprescindibles-2013-salvador/4594332/

 

 

Gaur bezalako egun batez jaio zen Ingebor Bachmann poeta eta idazle austriarra, 1926an. 

2015ean Susaren MPK bildumak ale bat eskaini zion, Nagore Tolosaren itzulpenean. 

Kaieraren hitzaurrean Beñat Sarasolak gogora ekartzen duen bezala, 1926an Klagenfurt-en jaioa, Bachmann filosofian doktoratu zen 1949an Vienako Zirkuluko kide zen Victor Kraft-en zuzendaritzapean idatzitako tesi batekin, zeinetan Martin Heideggerren filosofiaren harrera kritikoa aztertu zuen. Egiazki, auzi filosofikoekiko kezka bizitza osoan izan zuen, eta arrasto sakona —nahiz eta ez erabat agerikoa— utzi zuen halaber bere poesian. Urte gutxiren buruan argitaratu zuen bere lehenengo poesia liburua, 1953ko Die gestundete Zeit (Gerorako utzitako denbora), hain justu Gruppe 47k ematen zuen saria eskuratu zuena. Lehen liburu haren ondoren Erromara joan zen bizitzera eta han idatzi zuen 1956an argitatu zuen bigarren poema liburua, Anrufung des Grossen Bären (Hel-deia Hartz Handiari), Bremen-go Literatur Saria jaso zuena. 

 

1956tik aurrera ez zuen poema liburu gehiago argitaratu; zenbait poema solte idatzi zituen, gutxi izanagatik garrantzia handia dutenak Bachmannen obraren baitan. Horien artean da Delikatessenik ez, neurri batean Adornoren dictum sonatuari —Auschwitz ondoren ezin dela poesiarik idatzi— heltzen diona. Bachmannentzat, Adornoren gisara, poesia idazteak konpromiso etiko sakon bat eskatzen baitzuen, eta horren ezean hobe zen idazteari uztea. Eta halaxe egin zuen berak, elkarrizketa batean arrazoitzen zuenez: “Idazten banekiela, baina idazteko beharrik ez nuela susmatzen hasi naizenean utzi diot poesia idazteari”. 

Bachmanni eskainitako MPKren ale horren bost poema ekarri ditugu hona, urteurrenaren omenaldi gisa, Bachmann jaio zela 99 urte igaro diren honetan.

 

Zamaontzi handia

 

Kargatu dute udako zamaontzi handia,

prest dago portuan eguzkiontzia,

zure atzean kaioak murgildu eta deiadar egitean.

Kargatu dute udako zamaontzi handia.

 

Prest dago portuan eguzkiontzia,

eta brankako irudiaren ezpainetan,

ahalkegabe ageri da lemurren irria.

Prest dago portuan eguzkiontzia.

 

Zure atzean kaioak murgildu eta deiadar egitean,

hondoratzeko agindua iritsi da mendebaldetik;

baina begiak zabalik itoko zara eguratsean,

zure atzean kaioak murgildu eta deiadar egitean.

 

Erbestea

 

Nora gabe dabilen hildako bat naiz

inon izena eman gabea

ezezaguna prefektuaren erresuman

soberakoa hiri urrekaretan

eta berdatzen ari diren zelaietan

 

aspaldi arbuiatua

eta oinordetzan ezer jaso gabea

 

Haizea, denbora eta hotsa besterik ez

 

jende artean bizi ezin duena

 

Ni neure alemanarekin

hodei hauek inguruan

etxetzat horixe

hizkuntza guztien barrena

 

Oi, nola goibeldu den

tanta ilun euri tonu horiek

bakanka ari dira erortzen

 

Argiuneetara jasoko du orduan hilotza.

​​​​​​Zuek hitzok

 

                                                   Nelly Sachs lagun eta poetari, ohorez.

 

Zuok hitzok, altxa, zatozte nire atzetik!

Eta dagoeneko elkarrengandik urrun, urrunegi

bagaude ere, aldendu egingo gara

beste behin, amaierarik ezerantz.

 

Ez du argitzen.

 

Hitzak

atzetik arrastaka eramango ditu

beste hitz batzuk;

esaldiak esaldia.

Munduak nahi luke

bere burua bortxaz ezarri

behin betiko,

dagoeneko esana izan.

Ez esan.

 

Hitzok, zatozte nire atzetik,

ezer behin betiko izan ez dadin

—ez hitzekiko irrika hau

ezta esanaren kontraesana ere.

 

Oraingoz, beude, tarte batez.

Ez dadila sentimendurik adierazi,

landu dadila bihotzaren giharra

beste era batera.

 

Beude, diot, beude.

Ez bekigu, belarririk gorenera,

ezer, diot xuxurlaka,

heriotzaz bururatu.

Beude, eta datozela nire atzetik, ez gozo,

ez zakar,

kontsolamendurik gabe,

esangurarik gabe,

eta zeinurik gabe.

 

Ez etorri: hautsez harilkaturiko

irudia, silaben

burrunba hutsa, herio hitzak.

 

Herio hitzik ez,

zuok, hitzok!

 

Delikatessenik ez

 

Dagoeneko ez dut ezer gogoko.

 

Zer egingo dut

metafora bat

almendra-lore batez apaindu?

Sintaxia

argi-efektu batean gurutziltzatu?

Nork hausten du kaskezurra

gauza hain azalekoengatik—?

 

Zentzuduna izaten ikasi dut

hor ditugun

hitzekin

(klase apalenentzat)

 

gosea

            lotsaizuna

                              malkoak

eta

                              ilunpea.

 

Araztugabeko negar-zotinekin,

etsipenarekin

(eta etsipenak etsiak hartuta nauka)

hainbeste miseria dela-eta,

gaixoen egoera, bizitzaren kostua dela-eta,

moldatuko naiz.

 

Ez diot idazkera zaintzeari utzi,

neure burua zaintzeari baizik.

Besteek badakite

jainkoak badaki

zer egin hitzekin.

Ni ez naiz neure laguntzailea.

 

Zer egingo dut

pentsamendu bat atxilotu,

esaldi-ziega argiztatu batera eraman?

Begi eta belarriei

kalitate oneneko hitz mokaduak eman?

Bokal baten libidoa aztertu,

gure kontsonanteekiko suharra ikertu?

 

Zer egin behar dut

harrikaturiko buruarekin,

esku honen idazteko inarrosaldiekin,

hirurehun gauetako presiopean,

papera hautsi,

akuilaturiko hitz-operak erraztatu,

eta horrela ezereztu: ni zu eta hura

 

gu zuek?

 

(Izan bedi. Izan bitez besteak.)

 

Nire partea, gal bedi alferrik.

​​​​​Errazioak

 

Zorionaren errazio nekaezina xahutua,

fedearen hiru apurrak

irentsiak, esperantza eta maitasuna

kontrako eztarritik joanak, bat

zintzur-hestean trabatu, beharbada

maitasuna, itolarriaren arriskua,

arnasestua, sorbaldan jo,

bizkarrean jo,

itolarriaren arriskua,

behera joango da edo ahotik jaurtiko da.

 

Errazioak, koipe txartelak

nerbioentzat, arropa txartelak

biluztasunarentzat, liburuan itsatsita

premiazko artikuluen txartelak,

honezkero existitzen ez direnenak.

Ez da beste ezer behar.

Diru pixka bat, pattar

tanta bat.

 

MPK (Susa, 2015. Itzultzailea: Nagore Tolosa)

 

 

 

 

Atzo hil zen Patxi Apalategi itzultzailea. Hainbat lan ekarri zituen euskarara, batez ere frantsesetik eta gazteleratik. Hari zor dizkiogu, besteak beste, Flauberten Madame Bovaryren itzulpena (Ibaizabal, 1993) edota Charle Baudelaireren Gaitzaren loreakena (Balea Zuria, 2019). 

Hemen dituzue Baudelaireren zenbait poema, Patxi Apalategik egindako itzulpenetik ekarriak:  

XXXIV
Katua

Zatozkida, katu ederra, nire bihotz maitalearen magalera;
         bildu zure atzaparrak eta
utzidazu ni naizen dena murgiltzen zure begirada nabarrera,
        agata ta metal nahasketa.

Eskuen zabalez, gustuaren gustuz, burua ta sorbalda malguak
       ferekatzen dizkizudanean
eta, zure gorputz elektriko hori haztakatzen, nire bi eskuak
       plazerez hordi zaizkidanean,

nire emaztea datorkit oroimenera. Eta haren begirada,
       zurea legez, maite piztia,
sakonki eta hotz zulatu eta sartzen zait, nola gezi-sastakada;

alde guztietan hats eztia
      dabilkizu biran goiti-beheti igeri perfume arriskutsuan,
gorputz beltzaxka delikatuan.

 

LXXIX
Obsesioa

Oihana, beldurgarria zara katedralak bezala,
organoen eran orroka; bihotzaren erantzuna
dolu-leizean dabilkit, herio-korok eternala,
De profundis madarikatuei eginez oihartzuna.

Gorroto zaitut, ozeano! Zure jauzien azantza
neugan aurkitzen dut. Irain eta zotinen errefera,
gizon bentzutuaren biran dabilen barre garratza,
itsasoaren barre handian entzuten dut, berbera!

Oso atsegin zintuzket, gaua! hizkera arruntean
mintzo den izarren ñirñir-leinurua izan ezean!
Zeren huts biluzia baitut xerkatzen, ilunpe beltza!

Ilunpe berbera da, ordea, mihisezko ezetza,
han bizi baitira, ni-neuregandik jalgita pilaka,
etxeko zenduen begirada ezagunak milaka.

​​​​​​​

LXXXVII
Eguzkia

Sekretu lizunak babesten, pertsianak behera
dituzten aldiri pobreko etxetolen artera,
eguzkiak bazterrak erre beharrean jotzean
hiriko sabaietan ‘da landetako laborean,
ni bakarrik noa, apetako esgrima jokora,
txokorik txoko ausazko errimaren arrastora,
harri konkorretan gisa hitzetan estropezuka,
aspaldiko bertso amestuak topatzen tentuka.

Hitsaren etsaia izaki, aita inudekoak
landan ernarazten ditu arrosak eta bertsoak;
hark daramatza kezkak, lurrun eta laino, zerura,
hark betetzen ditu eztiz erlauntzak eta garuna.

Harengan dira gaztetzen makuludun gihar hilak
edonork esango luke: hor dabiltza neskatilak;
laboreari agintzen dio haz eta hel dadin,
beti, bihotz elkorrean ere, ez neke ez samin!

Poeta baten antzera, hirira jaisten denean
nobleziaz janzten du zikoitza bere zekenean,
eta, tronpeta-hotsik gabe, hor sartzen da errege,
jauregian balitz bezala, ospitalean ere.

 

CXIV
Alegoria 

 

Emakume ederra da ta janzkeran aberatsa,
isuri zaion ardotan narran duela adatsa.
Putetxeko kerua, amodiozko amorruak,
oro iraizten dizu haren granitozko larruak.
Barre dagio Heriori, iseka Lizunari,
beti segan, beti haginka, dabilen lipuari;
munstroek ere errespetatu egin dute, alta,
gorputz tinko eta tente horren maiestate latza.
Jainkosa da ibilian, egonean sultandarra;
plazerean du ipinia fede mahomatarra,
bi besoak bularrez beteta zabal harrerari,
deika ari zaio, begiradaz, giza arrazari.
Jakin ere, ordea, badaki birjina antzuak,
bizibidean bere beharra duela munduak,
gorputz ederra bera dela dohain sublimeena,
belzkeria ororen barkamena lortzen duena.

Hor konpon Purgatorioa! Hor konpon Infernua!
Gau Beltzean sartzeko heltzen zaionean ordua,
zuzen egingo dio, jaioberriak bezain bare,
Heriori so: gorrotorik gabe, damurik gabe.

 

CXXIII
Artisten heriotza 

Zenbat dei egin behar dizut kaskabiloak astinka,
zenbat musu eman behar bekokian, karikatura?
Zenbat gezi galdu behar, alferrik tiratzen itura,
behin sikira gozatzeko izatearen mistika?

Mila konplot inozotan higatuko zaigu arima,
eraitsi beharko dugu hamaika harresi armatu,
ahal izan arte infernuko irrikaz kontenplatu
negar-zotinka jartzen gaituen Izaki gozo-mina!

Asko dira Idoloa inoiz ezagutu gabeak,
hor doaz etsita, hor eskultore madarikatuak,
bularra ta kopeta irainez mailuka markatuak,

Marmolaren bistan esperantza bakar baten jabeak:
Herioren albak zabaltzean argitasun itzela,
garuneko loreetan alea helduko zaiela!

 

 

 

Udazken artsalde baten oroipena poema musikatu du Joserra Senperenak (Donostia, 1965), eta Jurgi Ekizak ahotsa jarri. Hasiera batean, Josu Martinez zinemagileak zuzendutako Mirande, film bat egiteko zirriborroa dokumentalaren parte izan behar zen, baina "hainbat arrazoi medio" kanpoan geratu zen, eta, orain, plataforma digitaletan entzungai jarri dute. Poema Mirandek Telesforo Monzoni bidalitako gutunen artean aurkitu zuten. Hain zuzen ere, euskal idazle paristarraren jaiotzaren mendeurrena betetzen da urte honen azaroak 10ean. Hemen duzue kantari buruzko informazio gehiago.